نقد و بررسی آثار ابوتراب خسروی (تحلیل ساختاری و مضمونی)

ابوتراب خسروی یکی از نویسندگان برجسته نسل سوم ایران است. تاکنون دو مجموعه داستان کوتاه با عنوان های هاویه (1370)و دیوان سومنات (1377) از او به چاپ رسیده است. خسروی دو رمان هم نوشته است. وی اسفار کاتبان را در سال 1379 و رود راوی را در سال 1382 منتشر کرده است. رمان های خسروی به دلیل تازگی سبک نگارش، برنده جایزه مهرگان ادب و جایزه سال هوشنگ گلشیری شده اند. خسروی نویسنده ای است با سبکی خاص و منحصر به فرد، آثار او به نوعی فرازمانی و فرامکانی اند. زمان در68 درصد داستان ها امری انتزاعی است و معمولاً با اسامی عام مانند آن روز، آن شب، آن سال و... یاد می شود. حتی گاهی هم که زمان مشخص است به دلیل رئالیستی نبودن فضای داستان، زمان تقویمی تبدیل به زمان انتزاعی می شود. مکان هم همین وضعیت را دارد. مکان در 75 درصد داستان های خسروی نامعلوم است و نام های عام مانند خیابان، خانه، بیمارستان و... دارد. در مواردی هم که مکان مشخص است، با واقعیات جهان خارج همخوانی ندارد. فضای داستان های خسروی مبهم و رازآلودند. گاهی مردگان در آن رفت و آمد دارند و گاهی افرادی ناشناس زندگان را با خود به مکانی نامعلوم می برند. در جهان کابوس مانند او همه چیز در مرز متلون خواب و بیداری موج می زند و حتمیت و قطعیتی در کار نیست. در بعضی از داستان ها مانند «پلکان» و «مرثیه برای ژاله و قاتلش» یک واقعه بارها و بارها تکرار می شود. همه داستان های خسروی در فضای شهری اتفاق می افتند و شخصیت هایشان مرفه و تجمل گرا هستند. خانه ها معمولاً بزرگ و درندشت با اثاثیه گران قیمت تصویر می شوند. مانند خانه نقّاش در «مینیاتورها»، خانه سعید که پر از اشیاء عتیقه است. خانه اقلیما، باغ و عمارت آقای فیاضی در «صورت بند» و... گاهی شخصیت ها به طبقات متوسط تعلق دارند و در آپارتمان زندگی می کنند. مانند داستان های «پلکان» و «مرثیه برای ژاله و قاتلش» ؛ ولی هیچ نشانه ای از فقر در آثار خسروی دیده نمی شود. 66 درصد شخصیت ها مرد و فقط 34 درصد زن هستند. در دو داستان کابوس های شبانه و صدای ساعتی که پنهان است، هیچ شخصیت زنی حضور ندارد. زنان در آثار خسروی معمولاً نقش مستقل و برجسته ای ندارند. آنها همان نقش های سنتی همسر، معشوقه، مادر و رقاصه را ایفا می کنند. شیوه روایت خسروی در رمان هایش شیوه ای تلفیقی و نوین است. اسفار کاتبان یک روایت اصلی و سه روایت فرعی دارد که همه روایت ها با یکسانی و استحاله شخصیت ها به هم پیوند خورده اند. در رود راوی یک روایت اصلی و یک روایت فرعی وجود دارد. یکی از شگردهایی که در داستان های خسروی تکرار می شود، آفرینش شخصیت و اشیاء با روش های غیرمعمول است. مثلا در «مینیاتورها» فرزندان مادام، شبیه مینیاتورها هستند و از نقش به وجود آمده اند. خسروی از نمادهای اسطوره ای در آثارش بهره می گیرد که مهم ترین آن ها کلمه است. کلمه در ادیان ابراهیمی تقدس دارد. در تورات و قرآن آمده که خداوند جهان را با کلمه آفریده است. نکته دیگر اشاره به کتاب های مقدس و متون مذهبی است. عنوان مجموعه «هاویه» از آیه قرآن گرفته شده و در ابتدای کتاب، ترجمه آیات 9 تا 11 سوره قارعه، آورده شده است.